PROBLEMY W GEODEZJI

Chcę Państwu przybliżyć problematykę znaczenia ewidencji gruntów i budynków (katastru). Wymaga to przedstawienia i zrozumienia rysu historycznego systemów katastralnych oraz rozwoju prawa własności aby mieć właściwy pogląd na to trudne zagadnienie i często kontrowersyjne. Poniżej przedstawię Państwu w prosty sposób podstawy tego zagadnienia.

Kataster – co to takiego? W Polsce powszechnie jako kataster nieruchomości lub historycznie kataster gruntowy i budynkowy – rejestr publiczny o gruntach i budynkach (przedmiot katastru) oraz o ich właścicielach i władających (podmiot katastru). Na podstawie dekretu z 1955 r. o ewidencji gruntów i budynków, kataster gruntowy i budynkowy w Polsce przemianowano na ewidencję gruntów i budynków.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r, aż do wybuchu II Wojny Światowej prowadzone były prace mające na celu zintegrowanie istniejących na terytorium kraju systemów katastralnych: austriackiego, pruskiego, zamojskiego i rosyjskiego w jeden kataster polski.

Istniały dwa główne systemy katastru gruntowego:

• Na terenach ziem zachodnich i północnych – kataster pruski 40% powierzchni, założony w latach 1861 – 1864 na mocy ustaw podatkowych z 1861 r. Do opracowania map katastralnych wykorzystano wszelkie mapy pochodzące z pomiarów klasyfikacyjnych z lat 1785 – 1794, pomiarów lasów i pomiarów regulacyjnych z 1810 – 1860. Początkowo kataster służył wyłącznie celom podatkowym, następnie wydano specjalne instrukcje katastralne, które umożliwiły doskonalenie systemu poprzez zwiększenie dokładności pomiarów geodezyjnych i stopniową przemianę katastru podatkowego w kataster nieruchomości. Operat pruskiego katastru składał się z części opisowej i części kartograficznej. Część kartograficzna składała się z map pierwotnych i pierworysów katastralnych oraz z czystorysów map katastralnych a także map uzupełniających. Natomiast w skład części opisowej wchodziły między innymi:

• księgi parcel – odpowiedniki obecnych działek. Księga parcel była wykazem wykazem kolejno ponumerowanych parcel, położonych w granicach obrębu;
• matrykuły podatku gruntowego, które zawierały m.in. spis i opis gruntów zestawionych według artykułów matrykuły, nazwiska właścicieli parcel;
• artykuł matrykuły, jako wykaz parcel, należących do jednego właściciela;
• księgi podatku budynkowego, zawierające spis i opis budynków według numerów w obrębie;
• akta katastralne, czyli zbiory dokumentów, będące prawną i techniczną podstawą wprowadzania zmian.

• Na terenach południowych – kataster austriacki 14% powierzchni na ziemiach byłej Monarchii Austro – Węgierskiej, stanowił patent cesarza Franciszka I o podatku gruntowym z 1817 r. Pomiary katastralne były oparte na podstawach matematycznych i kartograficznych, dla map przyjęto skalę 1:2880. Kataster austriacki prowadzony był w systemie parcelowym. Parcela oznaczała tutaj ciągłą część uprawy (użytku gruntowego). Operat austriackiego katastru gruntowego składał się również z części kartograficznej i opisowej. W część kartograficzną wchodziły m.in.: mapa katastralna, jako podstawa prowadzenia podatku gruntowego; szkice indykacyjne; manualia, czyli pierwotne szkice polowe z wykazanym sposobem utrwalenia granic, co pozwalało na ich wykorzystanie jako osnowy pomiarowej przy pomiarach uzupełniających. Natomiast w skład części opisowej wchodziły takie dokumenty jak:

• protokoły parcelowe, które podawały m.in. numery parcel – odrębnie gruntowe i budynkowe; nazwy niw, powierzchnię ogólną użytku oraz klasy gruntu a także czysty dochód;
• arkusze posiadłości gruntowych, sporządzane dla każdego właściciela odrębnie z podaniem czystego dochodu;
• sumariusze, czyli sumaryczne zestawienia powierzchni ogólnych poszczególnych arkuszy posiadłości gruntowych;
• alfabetyczny spis posiadaczy;
• wypisy hipoteczne, czyli wyciągi z księgi gruntowej danej jednostki katastralnej, zawierające m.in.: liczbę wykazu hipotecznego (LWH), imię i nazwisko właściciela, miejsce zamieszkania, numery parcel budynkowych i gruntowych

Poza wyżej wymienionymi dwoma głównymi katastrami istniał także:

• Kataster rosyjski – charakterystyka tego katastru przedstawia się następująco: uwłaszczenie włościan dokonane zostało na skutek ogłoszenia w 1863 r. Manifestu Polskiego Rządu Narodowego. Wówczas rząd rosyjski wydał na terenie Królestwa Polskiego ukaz o uwłaszczeniu z 1864 r. Dokumentami uwłaszczeniowymi były: tabele likwidacyjne, dotyczące majątków prywatnych, instytutowych i majorackich (skonfiskowanych majątków polskich za udział w powstaniu styczniowym i nadanych Rosjanom, przeważnie wojskowym) oraz tabele nadawcze, dotyczące majątków skarbowych (rządowych). Tabele te stanowiły dowód prawny własności i były sporządzane dla każdej gromady wiejskiej.
  Procesowi uwłaszczeń w zaborze rosyjskim nie towarzyszyły pomiary gruntowe, jak to miało
  miejsce w pozostałych zaborach, a wpisy powierzchni uwłaszczeniowych miały charakter orientacyjny.
  Pomiary te były przeprowadzone nieco później. W toku pomiarów początkowo korzystano z zasad polskiej instrukcji dla pomiarów przestrzeni dóbr i lasów państwowych z 1839 r. W latach 1865–1900 założono ewidencję gruntów zwaną katastrem zamojskim, wzorującą się na zasadach geodezyjnych katastru austriackiego i pruskiego. Kataster ten obejmował głównie ziemie Zamojszczyzny, stąd jego nazwa. Na pozostałych terenach byłego zaboru rosyjskiego trudno jest mówić o jakimkolwiek katastrze. Poza operatem geodezyjnym przeprowadzono dla poszczególnych jednostek administracyjnych ordynacji klasyfikację bezwzględną: wrysowano na pierworysy, obliczono powierzchnię i sporządzono rejestr pomiarowo-klasyfikacyjny.
  Na ziemiach wschodnich proces uwłaszczenia przebiegał w dwóch fazach obejmujących: czynności prawno-proceduralne i czynności rozgraniczeniowe. Zamiast tabel likwidacyjnych i nadawczych wydano tu najpierw w majątkach prywatnych akty ustawowe, stwierdzające prawo wykupu ziemi, zamienione później na akty wykupu, a w majątkach skarbowych – akty
  lustracyjne. Reformę rolną na ziemiach wschodnich rozpoczęto w 1906 r. Podatek gruntowy wyznaczano
  na podstawie ustawy o podatkach bezpośrednich oraz ustawy o powinnościach ziemskich z 1899 r. Jednostką podatkową były grunty będące własnością jednej osoby, położone na terenie jednego powiatu.

• Kataster zamojski, jako zbiór dokumentów geodezyjno – kartograficznych obejmujących swoim zasięgiem obszar byłej Ordynacji Zamojskich, sporządzony w latach 1865 -1900 dla potrzeb ówczesnej Centralnej Kancelarii Ordynacji Zamojskiej z siedzibą w Zwierzyńcu. Mapy i rejestry gruntowe zawierały zbiór informacji wzorowanych na ówczesnych koncepcjach organizacji katastru gruntowego w Austrii i Prusach.

Zaawansowane prace nad założeniem katastru polskiego, które miały być zakończone w 1942 r. przerwała II Wojna Światowa.
Pierwszym ważnym aktem prawno-geodezyjnym, kształtującym granice i prawo własności był dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego – PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej z 1944 r. Podstawowym celem reformy była przebudowa ustroju rolnego poprzez uwłaszczenie i upełnorolnienie małorolnych chłopów i robotników rolnych. Działaniu reformy rolnej PKWN podlegały nieruchomości rolne:

• stanowiące własność Skarbu Państwa,
• będące własnością obywateli III Rzeszy i obywateli polskich narodowości niemieckiej,
• będące własnością zdrajców narodu skazanych prawomocnie przez sądy polskie za zdradę stanu, pomoc udzieloną okupantowi i inne podobne przestępstwa,
• wszystkie nieruchomości ziemskie o ogólnej powierzchni ponad 50 ha użytków rolnych, z wyłączeniem województwa poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, gdzie limit podwyższono do 100 ha, niezależnie od wielkości użytków rolnych.

Ziemia została częściowo podzielona między chłopów, częściowo przejęta przez państwo. Ziemie nierozparcelowane włączono do Państwowych Nieruchomości Ziemskich lub Lasów Państwowych. Postanowienia dekretu interpretowano rozszerzająco, wysiedlając dotychczasowych właścicieli z ich domów, pozbawiając dobytku, w tym dóbr kultury. Warstwa ziemiaństwa została w ten sposób zlikwidowana, a byłym ziemianom zakazano pobytu i zamieszkania w powiecie, gdzie dotychczas znajdował się ich majątek ziemski. Parcelowaną ziemię dzielono między chłopów bezrolnych oraz mało- i średniorolnych.

Zasady podziału gruntów regulowało rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z 1945 roku. Prace te związane z parcelacją majątków ziemskich i nadaniem prawa do ziemi nowym właścicielom zrealizowane zostało w bardzo krótkim czasie. Stąd wykonywane pomiary i obliczenia powierzchni charakteryzowały się niską dokładnością.
W 1947 r. ukazał się pierwszy akt prawny w porozbiorowej Polsce, normujący utworzenie i funkcjonowanie polskiego katastru gruntów i budynków – był to dekret z 1947 r. o katastrze gruntowym i budynkowym, który wprowadzono w miejsce dotychczasowych katastrów: austriackiego (galicyjskiego), pruskiego, zamojskiego i rosyjskiego.

Zgodnie z zapisami dekretu z 1947 r. „kataster to oparty na mapie spis i opis gruntów i budynków, stanowiących odrębny przedmiot własności”. Jednak ze względu nie tylko na brak szczegółowych uregulowań prawnych ale i aspekty polityczne, prace nie zostały nawet rozpoczęte.
Potrzeba dobrych, wiarygodnych informacji o gruntach i ich użytkownikach dla sprawnego zarządzania na każdym szczeblu administracyjnym państwa stała się ważna. Dopiero w 1955 r. ukazał się dekret o ewidencji gruntów i budynków, który normował powstanie pierwszego polskiego katastru nieruchomości, opartego na idei utworzenia katastru pruskiego.

W utworzeniu polskiego systemu wykorzystano wszystkie nadające się mapy z byłych katastrów, mapy poscaleniowe i mapy parcelacji majątków w oparciu o ustawę z 1923 r. Na terenach, zwłaszcza byłego zaboru rosyjskiego dokonywano bezpośredniego bądź pośredniego pomiaru (fotogrametrycznie). Pomiar granic działek dokonywano według spokojnego stanu użytkowania wskazywanego przez zainteresowane strony bez ustalenia granic prawnych. Ustalenie granic prawnych nie było możliwe, dlatego że wiele osób zainteresowanych nie posiadało dokumentów stwierdzających prawo do gruntów. W tym aspekcie dokonywano tylko stwierdzenia stanu władania.

Brak prawa do gruntu, odbijał się na inwestowaniu w gospodarstwa rolne. Stąd w 1971 r. wyszła ustawa o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, która ma doniosłe znaczenie w konkretyzowaniu prawa własności do gruntów. Uwłaszczenie z mocy ustawy objęło wszystkich władających, którzy posiadali powyżej 0.20 ha gruntów. Uwłaszczenie i nadanie aktu
własności ziemi – AWZ odbywało się na indywidualne wnioski w pierwszym okresie i kompleksowo dla całych wsi. Z reguły uwłaszczano całymi działkami, czasem również działki dzielono. W jednym i drugim przypadku było to nadawanie administracyjne prawa własności bez ustalenia zasięgu tego prawa.
Chcąc się stać pełnoprawnym właścicielem gruntów zainteresowane osoby musiały ujawnić ten stan w księgach wieczystych na swój koszt. Ustawę tą uchylono w 1982 r. Również dekret o ewidencji gruntów i budynków został uchylony w 1989 r. ustawą prawo geodezyjne i kartograficzne, która wprowadza obowiązek ujawniania właścicieli w miejsce władających w ewidencji gruntów i budynków.

Pomimo wielu przeszkód historycznych, takich jak wojny, zabory czy epoka komunizmu nie zaprzestawano działań zmierzających do utworzenia sprawnie funkcjonującego systemu rejestrującego dane opisowe dotyczące nieruchomości oraz wszelkie prawa przypisane do niej, a szczególnie prawo własności. Koniec ubiegłego stulecia był przełomowym momentem, kiedy to pozycja właściciela i stosunek do prywatnej własności stał się ważnym elementem państwa. Potwierdzeniem tego faktu jest ustawa zasadnicza – Konstytucja z 1997 r. według której obowiązuje święte prawo własności. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza istoty prawa własności.

Podstawa: wikipedia, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich PAN Nr 3/2011 Jarosław Taszakowski, Kompendium Wiedzy Prawnej dla geodetów Zofia Śmiałowska – Uberman.